Voci dalla Valle
In questa sezione del sito sono raccolte una serie di interviste raccolte e trascritte in diverse località delle valli. Facendo questo lavoro cerchiamo di andare a raccogliere qualche frammento delle varianti che sono maggiormente "a rischio di estinzione" perché il numero di parlanti è sempre più ridotto. Allo stesso tempo andiamo a mettere in luce aspetti legati sia ai luoghi che al passato.
Un enorme ringraziamento sia a chi è stato disponibile a essere intervistato, sia a chi ha girato le valli per raccogliere le interviste e poi le ha pazientemente riascoltate per trascriverne le parti più interessanti in grafia concordata, sia ancora a chi ha fatto la revisione dei testi. Mersì eun barò a tuts!
Toponimi
Ascolteremo ora la parlata di Mentoulles, frazione del comune di Fenestrelle (TO). L'intervistato è un residente, Mauro Martin, che ha già contribuito in modo importante ad alcune ricerche e pubblicazioni per La Valaddo. In questo estratto ci parlerà appunto di una sua ricerca legata ai toponimi del comune di Fenestrelle.
Molto interessante è scoprire quanti toponimi esistono e la particolarità del loro significato, che Mauro ci spiega in modo approfondito. In seguito una breve analisi delle caratteristiche della parlata, ottenuta con l'aiuto di Luca Poetto, che ha collaborato nella revisione della trascrizione.
Name
Play
Size
Duration
Toponimi
Rossella Prot5.5 MB
6:03 min
Ouz avènn arbatà milë cattrë sens (1400) nons, a póo prê. E l'ée 'd nons da paî, dë lâ viô, dâ prô, dâ champs, da rious, da coumbòes, da sarés, ecco, tra tout c'loû nouns iquì, l'a nh'a quë î siounn ën barón interessans, perquè î së trobbou dapèrtout, l'ée d' nons quë fan vée, póo prê, coumà l'è fait 'l teren, ou quë l'ée sa naturë, per ezemplë, lh'a 'd nons quë marcou la pouzision adont â së trobbë ën post plutot rispet a n' autrë. Per ezémplë ou troubénn "Â Pè lâ Tèra", Â Pè lâ Tèra, â vô dirë, â founs dë la tera. Louz Adrèis, l'adrèit la vô dirë, quë ël post al ée ben plasà vers ël souélh, a méejourn. A countrèrë, l'Enverseulh, a vô dirë qu'al ée espost vers ël Nord, vers ël frèit, vers l'ombrë.
Ouz avènn për esempi la Simmë dâ prô, l'ée la simmë, la Pè dâ prô, l'ée El fons. La lh'a la Pè a la fond dë la fau, la pè dâ paî. La lh'à La Pè à Mentoùa. E la lh'à la Simmë. Pèu la lh'a ën non, quî arcourë ën barón, perqué la nh'a d' tou lou càeri: ël Serë. Ël Serë la vò dirë ën post quë douminë la valaddë. Ou n' sabénn pâ cmà 'l tradurë esattament ën italièn.
Ouz avènn prouvà a dirë Poggio, ouz avènn prouvà a dirë Terrazza Naturale. Ma la parollë Serë, fàe ben coumprennë soc l'ée: l'éez ën post d'adont teu pôi agachà l'aviròn e vée tottë la valaddo. Ël Serë, la lh'a d' Seri nourmaes, ma lh'a d' Saràs, d' Sartòs, d' Sartóns, chis, d' Sarét, d' belli, d' brut, d' pchit e d' grô.
Ecco pèu la lh'a d'autri nons, î marcou la naturë dâ teren. En Sannhë, l'éez ën teren plouràeguë, d'ont l'aegë vèn fòrë. D' Sannha, la nh'a tourna d' totta la calitô: d'Sanhettë, pcheutta, d' Sanhòs, grô. E d' Sannha la nh'a ën barón dapertout, l'è d' nons qu' ou troubà a Mentoùa, l'ou troubà a Chambons, l'ou troubà a Fënëtrèlla, l'ou troubà a Pèu, l'ou troubà dapertout. E pèu lâ Gravièra, lonc dâ Cleizoun, l'ée lou terens plèns d' pèira quë l'àeguë a pourtà. Pèu la lh'à l'Arsièrë, l'argilla.
Pèu la lh'à la Tèra Màegra quèllë iquì paura qu'a l'ònn ën barón d' pèira, d' pèira, chousin. Pèu la nh'à d'autri nons, encò, î marcou coumà el teren al ée fàet. Alourë, la lh'à lë, per esempi la lh'à ën ròcchë particoulièrë, la sariò'n Ròcchë Plattë. L'autrë 'l ée ën Ròcchë Riondë. L'autrë l'ée 'n Ròcchë Pouncheò, per marcâ coumà l'a sionn fàeta. Pèu la lh'à lâ Bàesa, la bàesë al ée adont ël teren vae bô. La lh'à lâ Vàouta, la vô dirë un'avvallamento del terreno. La lh'à d' Cróo, la lh'à d' Brouà, un'erta, ripida.
La lh'à d' Clót. én mountagna ël Clót apènë la chèsë ën poch d' mountò l'ée jà ën Clót. E anche iquì la lh'à d'Clót, d' Cloutòs, d' Cloutinhóns, d' Cloutés, d' totta lâ calitô pousiblë e imaginablë. Pèu la lh'à tornë d' Coumbòe. Coumbòe l'ée dont s'arbàtë l'aegë quë courë avòl. Pâ nechessérë qu'â î sié ën rìou toujourn di'l coumbòe. Di'l lë coumbòes plû grô la lh'à en rioù, ma din lh'autri la lh'à ën cours d'aeguë quë a pòe l' èsë d'ën moument dë la sazon, cant la plàu d' mèi.
E anche iquì lh'à d' Coumbaeòs, Coumbaeóns. Coumbaeón la vô dirë pchit. L'ée pâ n'accrescitivo, l' éz ën diminutivo. Pèu la lh'à d' Còl. D' Coulét, ën còl pchit. D' Coulètta, e avanti. Lâ Cóota l'è lou flanc dëla mountagna, van avòl vers ël coumbòe.
Pèu la lh'à ën barón d' nons, quë marcou la proprietô dâ terens. La lh'à d' Carón, a lh'à ël Martèl, la lh'à ël Counh, voë dirë fàet à trianglë. Pèu la lh'à d' Bòra, d' Barètta, cant lâ siounn talment etrèita la vèn d' Lamma. Pèu la lh'à d' nons quë ònn a quë fâ aboù l'aeguë: ël Pîsòlh, ël Rioû, la Fountònë, l' Abuouraour, ël Bachòs, ël Beòe Pourtaour, l'ée 'l beòe qu'â portë l'aeguë à lâ machina, marchavou ën viegge la rèisa, a Martinèta, à totta quèlla machina iquì.
Pèu la lh'à d' Fountana. Din noutrî post lh'à, ouz avènn arbatà mèi d' sincantë nons d' Fountòna, ma la nh'à bée mèi. Anche perquè, souvent ël non dë la fountònë â ven dit aboù ël non da paî. L'ée la fountònë dâ... perquè il éez iquì. Il ée pâ ën n'autrë post.
La lh'à d' fountòna qu'ònn bellisim nons: Fountònë Rèinë, â vô dirë dë la Regina, Fountònë dâ Vin, la Fountònë dâ Boutalét ,la Fountònë daz Uzeàous, la Fountònë d'la Rouinôsë, una grossa frana, la Fountònë d'lâ Clappa, del tronco spaccato a metà.
E aràn pariè...
Pèu la lh'à ën barón d' nons d' planta. Isì tout prê 'd nouz autri, ouz avènn ël Vernè, l'éez ën: douà, trée meezons ensemp, perquè iquì la lh'à ën barón d' verna, la së dëmandòvë ël Vernè. En pau d' sobre a lh'ée ël Fàu.
La parlata di Mentoulles fa parte del gruppo Alta Val Chisone-Alta Val Susa per quanto riguarda la formazione dei plurali e degli articoli, condivisa con la stragrande maggioranza del dominio occitanofono e francoprovenzalofono d'oltralpe.
Il patois ha caratteri di transizione non solo tra l'alta e la bassa valle ma tra i domini d'oc e d'oil, difatti presenta molte affinità con il francese antico: per esempio il sistema singolare-plurale dei sostantivi maschili (chapèl-chapeàus= francese antico chapèl-chapeaux), la risposta affermativa è (òi,òie=francese antico: oil). Inoltre fenomeni come la caduta della s in corso di parola e la caduta della vocale finale nei femminili (testa=tète)avvicina molto la parlata al francese ed alle parlate francoprovenzali.
Le A toniche tendono a chiudersi fino a produrre delle O aperte: coumbal=coumbòe
E' una parlata molto "instabile" poichè le vocali cambiano a seconda della loro posizione all'interno della frase.
Particolarità della parlata è la caduta (o il passaggio ad E) di L intervocalica (Mentoula, Mentoùa=Mentoulles) o in fine parola (coumbal=coumbòe)
E' una parlata a tratti molto conservativa, per esempio per il mantenimento delle S dei plurali maschili. Inoltre la pronuncia della parola "coumà" (=come), risulta molto stretta, e il suono iniziale "cou" è trascurato, a vantaggio di un più marcato accento in fondo parola.
Rossella Prot
Mentoulles: giochi, lavori, infanzia
Name
Play
Size
Duration
Giochi, lavori, infanzia
Rossella Prot4.8 MB
5:15 min
Alouro cant nouz autri d'uvèrn souvent, ou fasiònn ën fuec, nouz aviònn jò ën poutagè, ën poualë. Iquì su on faziònn tottë la cuisinë, përché ël gas nouz el pâ agueù fina â ën baròn plû tard. Alourë për fâ cuèrë ën frizë ëd pâtë éesuitë ën frizë ëd sobbre nt 1 alumâ ël poualë e â lh'anavë d' boc. E për alumâ 'l poutagè ou douvravou lâ chabrèllha, le pigne. Nouz autri la dëmandòn la chabrèllha sabbou pâ përchè, nh'â quë lâ mandou lâ coucouna.
Alourë ën travòlh da méenô l'èrë quelquì d'anâ arbatâ lâ chabrèllha. Il nou dounavou ën bénno, ën cabasò pchitto e ou partiònn mi aboù mon couzin î anavou di'l bôc. Ou s'amuzavou tottë la matin e pei cant l'èrë oura d' tournô nouz aviònn si e no doua pignô.
Alourë nou së arivavou a méezon pei nou rouzavou, pei 'louro partiònn për n'aut’ viègge, nou culhavou ën po' 'd mèi e avanti pariè. Ma â l'èrë ën bounnë manierë da pasâ la matin.
Èuro së mandësso lou méenô da soués di'l bôc à arbatâ lâ chabrèllha il ou butou dins përchè... Ma en2 dirë unë chozo. Ouz aviònn ën baròn 'd méi nouz autri ël sens da dangè, d' soc qui l’an èurë. Ou sabiònn soc l'èrë ën viprë, ou sabiòn soc l'èrë ën rouchè, ou sabiònn soc l'èrë lou bosou, lâ ronza, e tottë la choza pouiònn capitâ, përchè ouz aviònn vitë, toujourn vitë. Nouz autri, për ezemplë, mi lâ vipra, i nouz ònn moutrà a la teô. E mi për gaerë d' témp countinuavou, cant l'àec vitë ën porë viprë, alè! Patàc! Patàc! Ën lhi pensèn ben su, dizou: së voc ën vièggë ën gir përchè dèu lâ teô? Il pô fâ soun chamin e mi ël méounn, no? Epurë ën viegge âl èrë educasiounn. Përchè? Përchè l'èrë ën dangè e alourë, ventë il tiô. En l’ouro d' béstia coumà la lh'à èuro dë chervi, lh'à pâ nhanca ël nom ën patouà ëd chèrv, e caprieul. la lh'èrë pô. Amens mi ël sabbou pô. Përchè, përchè cant l'èrou méenô nh'èrë pâ gî. Lh'èrë la voëp, la nèut 3, la fèinë, tout d'autra béstia ma la lh'èrë pâ stou séevagë. Përchè la lh'èrë lâ vaccha, e se il fèssou îtô, ilz ariou pâ vengu eh! Përchè tout ël bôc, tottë l'èrbë î douviou servî për lâ bèstia, për lâ bèstia domêtia.
N'autrë travalh qu’î nou faziònn fâ du prinn4 al èrë anâ éepeiriô, la sariò dirë arbatâ lâ pèira din lou prô qui douviann ésë seô. Aloura ën cavagnot, pei si anavou ilòe a culhî lâ pèira lâ pourtâ à clapiè.
La lh'èrë ëd pèira, la lh'èrë dë toc 'd bôc. Pei la lh'èrë, veniou cò la mamma o la nonna aboù nouz autri, ‘boù5 soun râtèl, la spataravou lâ mountagna dâ derbons. Përchè cant îl aribavou à seô së lh'èrë pâ clâ choza eisì, faziònn ën baròn plù vittë. Si prenniòn ën pèirë, aboù ‘l dòlh, i faziònn bèrch, a talh pâ mèi, ventë së fermô, ventë tornë ël martlô. E perdrë n'ourë, magara cant l'èe proppi ël boun quë siònn ënchamin â seò, e quél qui al èrë n'autre travòlh.
Ou se non ou faziònn, cant î bagnavou lou prô, nou faziònn îtâ iquì a gardà cant l’ésegoirë, cioè la pèira qu'aviou fait sourtì l'aeguë da biòe, e la mandavë avòl dâ prô, mandavou gardô cant l'aeguë l’èrë ribà â fòns, meirâ l’ésegoirë ën pô plû arant, për nen bagnà n'aut toc. Përchè lh'èrë 'd travaus, ën faziònn perdrë ën baròn d' tèmp â grans.
Ecco pei nouz autri cant ou s'amuzavou, ou faziònn cò lou juoc d'imaginasions. S’ouz aviònn dou soudatins, ou se non ou faziònn ën barquètta ëd bôc, aboù la rûccha dâ pin qu’î së talh ben. E cant pei siouc vengueù ën pô plû grant quë ‘boù mon coutèl, faziouc jo d'autra choza për moun conth. Lh'èrou boun a fâ l'arco, ou se non a fâ la flécchë.
E pei ou saviònn fâ cò d'autri juocs. Ën faziònn ën cherboutanë, ou pleiònn la plantoursinë, l'éez ënèrbë quë créis di'l prà, fâ ën chambë ën pô gròs aboù ël pèrtû di'l mèi. Alourë la faziònn ën cherboutanë, talhà dë dran ël group e ou douvravou cmà proiettili la grana d'éirë, l'edera.
Oppure n'autre juoc qu i saviònn fâ l'èrë l’eguisarèllo. Èuro Î s'amuzou tout aboù lou canons â d'aeguë no? E il ònn d' machina d' plastica e tirou l'aeguë da sì lai. Ma nouz autri cò l'aviònn. Ou preniònn ën toc ed sèuc, sambuco, qu'a ën baròn ëd miaue, gròsë, e aboù ën fil ëd fèr, aboù ën fèr, ou faziònn sourtì la miaue, peui ou preniònn ën bâtounèt d’ouagnè qu’ël pasèssë dins just, e à la simmë lh'ën virounavou ën poc dë fiés, ouz anavou prendrë ën poc dë lònë, fâ dounâ ën toc d' lònë da la nonno, lh'ën virounavou quée toc ëd lònë ën magnèrë quë la fazèssë cmà në stantuffo. Dël'autre caerë, ou preniònn ën touquetin plû pchit d’ouagnè, ou faziònn ën pèrtù plû pchit, ou plantavou dins ben fort pei ouz anavou â bachas.....Ouz aspiravou l'aeguë e peui ou faziònn la batallhë aboù l’ eguisarèllo, on la mandavou... lo schizzo, la sariò.
Rossella Prot
1 nt : contrazione di ventòvë (c'era bisogno di - bisognava)
2en : contrazione di ventë (bisogna – si deve)
3 la nèut : la nottola
4du prinn : potrebbe essere la contrazione di “du printemps” oppure è la pronuncia distorta di “dë primmë”. Si intende comunque “in primavera”.
5'boù : contrazione di aboù, “con”.